سهمی برای آیندگان، آبی برای بقا...

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی همراز، ایران با میانگین بارش سالانه (254میلی‌متر) بلندمدت ( و 210میلی‌متر) در یکی از کم‌آب‌ترین منطقه‌های دنیا قرار گرفته است.

تولید بخش بزرگی از فرآورده‌های کشاورزی در ایران وابسته به آب‌های سطحی و زیرزمینی است.
جواد بذرافشان و همکارانبر مبنای آمار و مستندهای گردآوری شده از مراجع معتبر، وضعیت کنونی منابع و مصرف آب در کشور را در گزارشی با عنوان «بررسی اسنادی وضعیت منابع و مصرف‌ آب کشاورزی در ایران: واکاوی وضعیت موجود، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از چالش‌ها» گفته است: در هر ناحیه جغرافیایی، مجموعه عوامل اقلیمی شامل بارندگی، دما، رطوبت هوا، تابش دریافتی از خورشید و باد که از عامل‌هایی مانند عرض جغرافیایی، توپوگرافی، فاصله از دریا و جریان‌های جوی تأثیر می‌پذیرند، سبب تشکیل اقلیم‌های گوناگون می‌شوند.
موفقیت در تولید فرآورده‌های کشاورزی در مناطق جغرافیایی مختلف تا اندازه بسیار زیادی بستگی به شناخت کافی از پتانسیل‌های اقلیمی آن مناطق دارد. در تعیین پتانسیل اقلیمی نواحی تولید کشاورزی هم، توجه به شرایط میانگین وضع هوا (شناخت اقلیم) و خطرهای اقلیمی ضروری است.
طبق پژوهش‌های مرتبط با شناخت اقلیم ایران در طرح جامع آب کشور، که با استفاده از آمار یک هزار و100ایستگاه باران‌سنجی و 507ایستگاه دماسنجی در سیستم طبقه‌بندی اقلیمی دومارتن گسترش یافته به انجام رسید، مشخص شد که 65درصد مساحت کشور زیر پوشش اقلیم خشک، 20درصد در گستره اقلیم نیمه‌خشک و بقیه در اقلیم‌های مدیترانه‌ای تا بسیار مرطوب قرار می‌گیرند.
نقشه همبارش ایران در طرح جامع آب کشور برمبنای داده‌های اینایستگاه های باران‌سنجی و بازنگری آن بر پایه داده‌های بلندمدت یکهزار و 441ایستگاه با تفکیک 1×1کیلومترمربع، میانگین سالانه درازمدت بارش در ایران از 13میلیمتر در مرکز کویر لوت تا 2هزار و 3میلیمتر در جنوب غربی دریای خزر متغیر است. براساس آمار بارش همان ایستگاه‌ها، میانگین سالانه بارش ایران 254میلیمتر گزارش شده است.
البته این مقدار در دهه‌های اخیر به دلیل خشکسالی‌ها کاهش یافته و با استناد به ایستگاه‌های وزارت نیرو 210.4میلیمتر محاسبه شده است. در پژوهش یادشده، میانگین بلندمدت (1330-31تا 1390-91) بارش سال آبی در کشور 232.4میلیمتر برآورد شده است.
بخش بزرگی از زمین‌های مستعد زراعت در ایران منطبق بر نواحی است که بارش سالانه آن‌ها در محدوده 300تا 400میلیمتر قرار می‌گیرد که دشت‌های آذربایجان و شمال خراسان، دامنه‌های البرز و شرق و غرب زاگرس و کوه‌های مرکزی را شامل می‌شود.
طبق گزارش بانک جهانی، ایران در منطقه خاورمیانه از نظر سرانه منابع آب تجدیدپذیر با 2020مترمکعب برای هر نفر درسال در رتبه دوم، پس از عراق با3077مترمکعب برای هر نفر درسال، قرار می‌گیرد. آن هم در حالی که موسسه تحقیقات آب، سرانه آب تجدیدپذیر کشور را بر مبنای آمار نزدیک به 1768مترمکعب بیان کرده است. حتی بر مبنای رقم‌های جدید ارائه شده، به دلیل کاهش منابع آب تجدیدپذیر و افزایش جمعیت کشور سرانه آب تجدیدپذیر به یک هزار و 346مترمکعب در سال رسیده است.
حجم منابع آب تجدیدپذیر سرزمینی در سال‌های نرمال 128.5میلیارد مترمکعب در سال است که کشور ما از این نظر در جایگاه نخست و پس از آن عراق با 35.2میلیارد مترمکعب در رتبه دوم قرار می‌گیرد. رقم ارائه شده توسط بانک جهانی اکنون در دوره‌های خشکسالی کاهش یافته و به 105میلیارد مترمکعب رسیده است. حجم منابع آب ورودی از مرزها به کشور در حدود 9میلیارد مترمکعب است. رتبه اول این نوع منابع آب مربوط به مصر 56.5میلیارد مترمکعب و ایران در جایگاه چهارم پس از عراق قرار دارد.
در همین حال باید گفت: توسعه‌دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابجا می‌شود که از آن به عنوان تجارت آب مجازی نام برده می‌شود. در تئوری تجارت آب مجازی، به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پر سود اختصاص دهند.
براساس تعاریف ارائه شده، آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فراورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است؛ به طور مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم 1300لیتر آب مصرف شده‌ است.
در ایران تقریبا 12میلیون هکتار زمین زراعی وجود دارد که هشت میلیون هکتار به شکل فاریاب و بقیه به شکل دیم کشت می‌شود. میزان آب مصرفی کشاورزی تقریبا 94درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده است. چنین مصرفی از آب برای کشاورزی کار درستی به حساب نمی‌آید زیرا در دنیا فقط نزدیک به 60درصد از آب مصرفی هر کشور به کشاورزی اختصاص می‌یابد. مقدار مصرف آب برای بخش دامپروری و نگهداری از گاو شیرده، از 60لیتر در روز تا یک لیتر در روز برای پرورش مرغ تغییر می‌کند.
«زارعی و جعفری» در تحقیقاتی که انجام دادند، میانگین آب مجازی 16محصول صادراتی کشاورزی در ایران در فاصله سال‌های 1384تا 1388را حدود 4هزار و 468لیتر بر کیلوگرم و میانگین آب مجازی 16محصول وارداتی کشاورزی را در همین سال‌ها 2هزار و 714لیتر بر کیلوگرم برآورد کردند. بنابراین، ایران از نظر فرآورده‌های کشاورزی جزو کشورهای صادرکننده آب مجازی است.
در این شرایط، برای کاهش تجارت آب مجازی باید روش‌های تولید و نوع مواد غذایی با توجه به عامل‌های مختلف از جمله ملاحظه‌های منطقه‌ای، سیاسی و توسعه زیرساخت‌ها تغییر یابد.
ایران با قرار گرفتن در کم‌آب‌ترین منطقه جهان یکی از کشورهایی است که با بیشترین آسیب‌پذیری در برابر کم‌آبی روبه‌روست.
بخش عمده آب در کشاورزی استفاده می‌شود و بازده اقتصادی آب کشاورزی در ایران در ردیف پایین‌ترین بازده‌ها در منطقه است. قیمت آب در مناطق شهری ایران در میان پایین‌ترین قیمت‌ها در جهان است و به همین دلیل هشدار در مورد ارزش آب و نیاز به صرفه‌جویی کاملا درک و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
برآوردها نشانگر این است که حتی تغییری کوچک معادل یک میلیمتر کمتر از میانگین در میزان بارش، می‌تواند باعث زیان اقتصادی معادل 90میلیون دلار شود. با وجود این‌که امنیت مواد غذایی از اولویت‌های کشور است، در دوره‌های خشکسالی مقدار عمده‌ای از مواد غذایی باید به کشور وارد شود.
این پژوهش برای رفع چالش‌های مطرح یا کنترل آن‌ها، پیشنهادهایی هم دارد که می‌توان با تامل بیشتری بدان نگریست. براساس این پژوهش، اجرای درست طرح‌های تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی می‌تواند یکی از راهکارهای برون رفت از مشکل کنونی بحران در کشور باشد. روی آوردن به کشت‌های فشرده (به ویژه گلخانه‌ای)، جایگزین کردن سود ناشی از تولید فرآورده‌های کشاورزی با دیگر موردها مانند صنایع و گردشگری، و هوشمند کردن برداشت آب از چاه ها با نصب کنتورهای حجمی هوشمند از راه‌های مؤثر در تسریع فرایند تعادل‌بخشی آب زیرزمینی در کشور پیشنهاد شده است. به هر صورت آنچه مسلم است اینکه منابع آب قابل دسترس در بخش کشاورزی در سال‌های آتی (1425خورشیدی) فقط برای تأمین غذای 55میلیون نفر کافی است، مگر اینکه بهره‌وری آب کشاورزی به حدی افزایش یابد که بتواند برای جمعیت رو به رشد آینده کافی باشد که به‌نظر امکان‌پذیر نخواهد بود. بنابراین، بخشی از نیاز غذایی باید از راه کاهش پسماندهای فرآورده‌های کشاورزی، تغییر الگوی مصرف، شیرین کردن آب شور، جمع‌آوری روان‌آب باران یا واردکردن آب مجازی تأمین شود./انتهای پیام