رتبه بندی دانشگاهی

در سال 2020، دانشگاه های آکسفورد، دانشگاه استنفورد، دانشگاه هاروارد، مؤسسه فناوری کالیفرنیا (California Institute of Technology) ، موسسه فناوری ماساچوست (MIT)، دانشگاه کمبریج، دانشگاه برکلی، دانشگاه ییل، به ترتیب رتبه های اول تا هشتم رده بندی بهترین دانشگاه های جهان را به خود اختصاص دادند. اما در میان دانشگاه های کشورمان، دانشگاه تهران رتبه ی 462، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج رتبه ی 497، دانشگاه صنعتی شریف رتبه ی 519، دانشگاه صنعتی اصفهان رتبه ی 590 و دانشگاه صنعتی امیر کبیر رتبه ی 661 را در این رده بندی به خود اختصاص دادند که با توجه به وجود نخبگان باارزش و دانشجویان فعال و باهوش کشور، توقع برای کسب رتبه های بهتر و شایسته تر، بیش از این می رفت.
سوالاتی که ذهن بسیاری از مخاطبین را درگیر می کند این است که معیارهای ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه های جهان چیست؟ چرا دانشگاه های کشورمان چه قبل و چه بعد از انقلاب 57، در رتبه های ضعیف دنیا قرار داشتند و دارند؟ چرا با وجود نخبه های علمی و برتر دنیا، در رده های مناسب و شایسته ی رتبه بندی دانشگاهی در سطح جهان قرار نداریم؟ که سعی شده در این یادداشت تا حدودی به این پرسش ها پاسخ داده شود.
در گام نخست برای پاسخ به سوالات دغدغه مندان در این زمینه باید معیارهای رتبه بندی دانشگاه ها را بررسی کرد. تمامی معیارهای بیان شده در ادامه این یادداشت براساس معیارهای مرکز QS World University Ranking ، US News، رتبه‌بندی تایمز و نظام رتبه‌بندی دانشگاه شانگهای است که شامل دو دسته ی بزرگ کیفی و کمی است.

کیفیت آموزش:
یکی از معیارهای کیفی ارزیابی دانشگاه های دنیا، کیفیت آموزش است. منظور از کیفیت آموزش، تنها سخت گیری های بی دلیل در آموزش نیست، بلکه نوع انتقال مفاهیم آموزشی به دانشجویان، استفاده از امکانات و متدهای جدید آموزشی، نوع ارزشیابی دانشجویان، سطح علمی – آموزشی اساتید به کار گرفته شده در آن دانشگاه، نسبت دانشجویان ورودی به فارغ التحصیلان در یک سال اخیر، تعداد جوایز جهانی دریافت شده توسط دانشگاه به خصوص جایزه نوبل و تعداد رشته ها و دانشکده ها است. یکی از دلائل قرارگیری دانشگاه های ایران در رتبه های پائینی رتبه بندی دانشگاه های جهان، عدم تعادل در پارامترهای مختلف کیفیت آموزش است. برای مثال در دانشگاه صنعتی شریف و تهران، سطح علمی – آموزشی اساتید و سطح سخت گیری مفرط (بعضاً بی دلیل) آموزشی بسیار بالاست اما نشانه هایی از استفاده از امکانات و متدهای جدید آموزشی دیده نمی شود و یا متدهای ارزشیابی دانشجویان دانشگاه های ایران براساس همان متدهای 40 سال پیش و حتی منسوخ شده است. متدهایی که نه تنها بار علمی نداشته بلکه استرس دانشجویان را افزایش و سطح یادگیری را کاهش داده است.

تعداد دانشجویان:
یک معیار کمی، با درجه تأثیر کم است. در این معیار برخلاف معیارهای دیگر، بسیاری از دانشگاه های ایران، نمره ی خوب و بعضاً کاملی را دریافت می کنند. به طور مثال دانشگاه تهران با تعداد 51000 دانشجوی داخلی و بین المللی، یکی از دانشگاه های سرآمد در خاورمیانه از نظر تعداد دانشجو است اما در مقابل دانشگاه هاروارد با تعداد بالغ بر 22000 دانشجو حریف ساده ای برای دانشگاه های ایران بخصوص دانشگاه تهران است. اما همانطور که ذکر گردید، این معیار، ارزش چندان زیادی در رتبه بندی جهانی ندارد.

اعتبار:
یکی دیگر از معیارهای کیفی رتبه بندی دانشگاه های جهان، خوشنامی و اعتبار است. این معیار با تلاش چند دهه ای حاصل می شود و معیاریست که به راحتی قابل دستیابی نیست. این معیار خود دارای پارامترهایی همچون دیدگاه های اساتید بزرگ جهان در مورد آن دانشگاه، سطح کیفی هیئت علمی و اساتید، میزان پیوندهای صفحات وب دانشگاه، تعداد اساتید و دانشجویان بین‌المللی دانشگاه، میزان و سطح ارتباط اعضای هیأت علمی و دانشجویان با جامعه ی جهانی دانشگاهی و کنفرانس‌ها و مشارکت های جهانی است. تعداد معدودی از دانشگاه های ایران، در احیا و رشد در پارامترهای فوق گام بر می دارند و حتی بسیاری از دانشگاه های کشور از این پارامترها صرفه نظر می کنند. در جهان، دانشگاه های سوربون، آکسفورد، کمبریج، هاروارد و استنفورد در پارامترهای فوق پیشتاز هستند.

مقیاس آموزشی:
یک پارامتر کمی که تأثیر نسبی بر روی رتبه بندی دانشگاه های جهان دارد. صرف این که یک دانشگاه ها، هکتارها وسعت دارد، ملاک مقیاس آموزشی درست و مناسبی برای ارزیابی آن دانشگاه نیست. پارامترهای این معیار شامل: نسبت تعداد اعضای هیئت علمی به دانشجو، نسبت میزان فضای آموزشی به تعداد اساتید و اعضای هیئت علمی و دانشجویان و نسبت میزان امکانات تحقیقاتی و پژوهشی به تعداد اساتید و اعضای هیئت علمی و دانشجویان است.

سطح پژوهشی:
از معیارهای مهّم با درصد تأثیر زیاد است که در بسیاری از دانشگاه های کشور به خصوص دانشگاه های غیر دولتی به این معیار و پارامترهای تشکیل دهنده ی آن، توجهی ندارند. پارامترهایی مانند شاخص تولید که در برگیرنده ی مفهوم تعداد تولیدات علمی که توسط اعضای هیئت علمی یا دانشجویان است، شاخص استناد که نشان دهنده ی تعداد کل استنادهای دریافتی هر دانشگاه طی سال‌هایی که تولیدات علمی دانشگاه در پایگاه‌های استنادی همچون Web of Science، Scopus ، Google Scholar نمایه شده است، شاخص هیرش(h-Index) که مبتنی بر مجموعه مقاله های پراستناد و تعداد استنادهای دریافتی است، مقالات پُراستناد اعضای هیأت علمی یا دانشجوی آن دانشگاه و تعداد و کیفیت اختراعات اساتید، اعضای هیأت علمی و دانشجویان آن دانشگاه، شامل معیار سطح پژوهشی است.

زیرساخت:
از معیارهای کمی است که تأثیر نسبتاً خوبی بر روی ارزشیابی یک دانشگاه دارد. منابع مالی، امکانات رفاهی همچون غذاخوری ها، سلف سرویس، انواع خوابگاه های دانشجویی، سرویس های ایاب و ذهاب، موقعیت جغرافیایی، تعداد کتابخانه های غیر دانشگاهی، امکانات تفریحی، بورس های تحصیلی، وام های تحصیلی بدون بهره ویژه ی دانشجویان و اعضای هیأت علمی، حمایت های مالی از دانشجویان و اعضای هیأت علمی جهت مصادیق غیر علمی و دانشگاهی، سرانه ی فضای سبز، سرانه ی فضای ورزشی، اشتغال دانشجویان بین المللی و امکانات زیرساخت ویژه ی تحصیلات تکمیلی از پارامترهای مهّم این معیار محسوب می شوند. در ایران، دانشگاه های کمی به زیرساخت های غیرعلمی خود توجه می نمایند و از این معیار که براحتی برای آنها قابل دستیابی ست عبور می کنند.
حال، با توجه به معیارهای بیان شده، می توان علل رتبه های نسبتاً پائین دانشگاه های ایرانی در بین دانشگاه های برتر دنیا را به صورت مشهود و آسان یافت اما در این میان نباید سستی و سوء مدیریت برخی متولیان مستقیم از جمله وزارت علوم، وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی و شورای انقلاب فرهنگی از یک طرف و از طرف دیگر، تحریم های ظالمانه ی استعمارگران در زمینه های علمی همچون چاپ مقالات در مجلات علمی برتر دنیا و حتی دسترسی به مجلات و پایگاه های دانش را فراموش کرد. امید است دولت بعدی و بخصوص وزارت علوم و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دولت بعد(فارغ از هر نوع دیدگاه سیاسی و جناحی)، به افزایش سطح کیفی دانشگاه ها به همان اندازه که در چند سال اخیر توجه شده است، اهتمام ورزد تا باعث بهبود رتبه ی دانشگاه های کشور شود که این امر خود نیز می تواند باعث افزایش سطح علمی و پژوهشی دانشگاهیان شود.

مهندس هادی مهدوی نیا

فعال ، محقق و مدرس دانشگاه